विषयसूची

वृत्तपत्रीय विस्तृत लेख

महाराष्ट्रातील नागपूर जिल्ह्यातील प्रसिद्ध महामार्ग, Nagpur–Jabalpur Highway (नागपूर-जबलपूर राष्ट्रीय/राज्यमार्ग) च्या चोरबाहूली ते देवलापार भागात अलीकडेच एका वाघाच्या दर्शनाने परिसरात शोर माजवला आहे. या घटनेने केवळ प्रवाशांमध्ये कौतुक निर्माण केले नाही, तर वन्यजीव सुरक्षा, महामार्ग नियोजन व संरक्षण धोरणात सुद्धा गंभीर प्रश्न उपस्थित केले आहेत.

वन्यजीव दरम्यान महामार्गाची कहाणी

नागपूर-जबलपूर रस्त्याच्या या क्षेत्रात दररोज अनगिनत वाहनं व प्रवासी हालचाल करतात. मात्र या भागातील पहाडी आणि जंगलाळू प्रदेश हे वाघ आणि इतर वन्यजीवांसाठी कॅरिडॉरचे रूप धारण करतात. यातीलच एक ताजं उदाहरण म्हणजे जेव्हा एक वाघ अचानक महामार्गावर दिसला, त्या प्रेरक क्षणाचे व्हिडिओ सोशल मीडियावर व्हायरल झाले.

व्हिडिओमध्ये दिसून येते की वाघ वाहतुकीच्या प्रवाहात काळजीपूर्वक पुढे येतो, रस्त्यावरील गडद वाहनांचा आवाज आणि घसरत्या प्रकाशात छोटा थांबा घेतो, नंतर सावरीत पुढे निसटतो. प्रवाशांनी हे दर्शन घेतले व आनंद व्यक्त केला; मात्र मागे या दृश्याने अधिक मोठा संदेश दिला.

महामार्ग व प्रवासी सुरक्षिततेचा संघर्ष

हा प्रसंग हे स्पष्ट करतो की, या प्रकारच्या महामार्गांवर वाघासारखे प्राणी सहजपणे उपस्थित असू शकतात आणि जर नियोजन तितकेच सुरक्षित नव्हते, तर गंभीर दुर्घटनेचा अंदाजही धोक्यात येतो. उदाहरणार्थ, या मार्गावरच्या मध्यवर्ती अवरोध किंवा अंडरपास यांची व्यवस्था पुरेशी नसल्याची भावना अनेक तज्ज्ञांनी व्यक्त केली आहे.

प्रवासीयांनी म्हटले आहे की, “वाह – कशाने तुझे लक्ष लागले!” असे आश्चर्यजनक उत्स्फूर्त प्रतिक्रिया दिल्या, मात्र त्याचवेळी त्यांनी विचार केला की इतक्या मोठ्या प्राण्याला या मार्गावर येणे म्हणजे नियोजनात काहीतरी मोठी दोषरचना आहे.

पर्यावरण व मार्गप्रकल्प यांच्यातील तणाव

वन्यजीवांनी जीवनशैली राखण्यासाठी जे मार्ग आणि कॅरिडॉर आवश्यक आहेत, त्या मार्गावर आहेत महामार्ग व मानवी हालचाली. हे दोन्ही परस्पर संघर्षात आहेत. जंगलातून वाहणाऱ्या प्राण्यांना सुरक्षित प्रतीपळे, अंडरपास किंवा बायपास यांसारखी संरचना उपलब्ध करणे हे अत्यावश्यक आहे. परंतु या क्षेत्रात असे उपाय फारच अपुरे दिसतात. उदा., या भागावर प्राणी-उपयुक्त अंडरपास/ओवरपास किंवा फेंसिंगची व्यवस्था अपर्याप्त असून तज्ज्ञांनी याकडे लक्ष देण्याची गरज दाखवली आहे.

वन्यजीव संशय, अभयारण्य झोन, महामार्ग म्हणजे जिथे मानवी उड्डाण आहे तिथे त्या प्रदेशाचा नाजुक समतोल राखणे हे आव्हान आहे. जर याकडे दुर्लक्ष केले तर प्राण्यांचे जीवन तसेच मानवी जीवन दोघेच संकटात येऊ शकतात.

पुढाकाराचे मार्ग आणि उपाययोजना

ही घटना पाहता, खालील उपाययोजना सुचवता येतीलः

या महामार्गाच्या त्या विभागात प्रभावी फेन्सिंग व अंडरपासचे नियोजन वाढवणे.
महामार्गाच्या विस्तारीकरणा वेळी वन्यजीव कॅरिडॉरचा अभ्यास करणे व योग्य मार्ग तयार करणे.
प्रवाशांना व वाहन चालकांना जंगलाशी जोडलेल्या महामार्गावर वाढीव सावधानी बाळगण्याबाबत जनजागृती करणे.
जंगल व महामार्ग यांच्यातील समन्वय व मार्गदर्शक धोरणांची पुनरावलोकने करणे.

नागपूर-जबलपूर महामार्गावर वाघाचे दर्शन हे केवळ एक मनोरंजक दृश्य नव्हते; ते संकेत आहे की आपले वाहतूक नियोजन व वन्यजीव संरक्षण प्रणाली अजूनही पूर्णपणे समन्वित झालेली नाही. जसे मानवांनी मार्ग बांधले, तसेच प्राण्यांकडून मार्ग मागणे ही योगायोग नव्हे — त्यात दृष्टीआणि जबाबदारी दोन्हीची गरज आहे. जर आम्ही आज जबाबदारीने व पुढाकाराने कार्य केले नाही, तर उद्याचा दिनदर्शक प्राण्यांच्या जीवनालाही, मानवाच्या सुरक्षिततेलाही,सा फटका ठरू शकतो.